گلحسرت زیبا Steven) Colchicum speciosum ) از گیاهان چندساله و دائمی پاییز گل به شمار میرود. گیاهی بنهدار (Corm) کشیده و بسیار بزرگ با پوشینههای سیاه یا قهوهای تیره است که در یک سمت قاعده آن برآمدگی مسطحی به نام پا وجود دارد که محل رویش ریشهها میباشد. این گیاه از خانواده Colchicaceae (گلحسرتیان) و یکی از گونههای سردهٔ سورنجان (گلحسرت) از تک لپهایها است. در حدود ۱۲ سانتیمتر ارتفاع دارد. از مشخصات مهم این گونه برگهای سبز روشن پهن و براق به عرض ۹ سانتیمتر است که در بهار میروید. بنه (ساقه تغییر شکل یافته تو پر) گیاه سورنجان، در عمق ۲۵ تا ۳۰ سانتیمتر در خاک فرو میرود و در پائیز گلهای صورتی بدون هیچ برگ حفاظتکنندهای از خاک خارج شده و منظرهٔ بدیعی در طبیعت به وجود میآورند. این گلها لوله دراز دارند و تخمدانشان بر روی بنه قرار گرفته است. طول گلپوش آن ۲۰–۱۵ سانتی متر و حتی بیشتر است. گرده افشانی توسط حشرات صورت میگیرد. پس از آمیزش قریب شش ماه در خاک باقی میماند و تخمدان بزرگ میشود و میوه آنها با پوشینه سهحجرهای در بهار با برگهای پهن و براق از خاک بیرون میآید (شکلهای ۱ و ۲). در قفقاز، آناتولی و ایران پراکنش دارد. در ایران جزو رستنیهای مناطق پر ارتفاع البرز بوده و در چمنزارهای کوهستانهای مرتفع و در کنار چشمهسارهای ارتفاعات بالاتر از ۲۳۰۰ متری میروید.
شکل ۱- زمان گلدهی گلحسرت زیبا Steven) Colchicum speciosum ) در باغ پیازهای ایرانی
شکل ۲- زمان رویش برگها با میوه کپسول گلحسرت زیبا Steven) Colchicum speciosum ) در باغ پیازهای ایرانی (باغ گیاهشناسی ملی ایران)
نیازهای اکولوژیکی
خاک: خاک شنی، ماسهای ، غنی و خوب زهکشی شده. pH خاک بهتر است بین ۶ تا ۵/۷ باشد.
نور: آفتابی تا نیمهسایه. این گیاه زمانی که در سایه قرار دارد گلدهی خوبی نخواهد داشت.
دما: این گیاه متعلق به دمای معتدل و مرطوب میباشد و در حدود ۱۸ درجه سانتیگراد برای رشد این گیاه مناسب است. حداقل دمای قابل تحمل آن ۱۵- درجه سانتیگراد است.
زمان رویش گلحسرت زیبا:
زمان رویش برگها از اواخر اسفند تا اوایل خرداد، زمان گلدهی از اوایل شهریور تا اواخر مهر، زمان ریشهدهی پس از گلدهی از اوایل مهر، زمان رسیدن بذر از اویل فروردین تا اواخر خرداد، زمان پژمردگی گیاه از اوایل فروردین تا اواخر خرداد (شکل ۳).
ازدیاد: از طریق کاشت بذر و یا تکثیر از بنه در مرداد ماه به طوری که نوک آن ها ۵ تا۱۰ سانتیمتر درون خاک نرم و سبک و مرطوب قرار بگیرد، امکان پذیر است. در صورتیکه بنه آن دیر کاشته شود در سال اول به گل نمیرود. پس از مدت طولانی که گلدهی آن کاهش یافت و رشد برگها کم شد آنها را از خاک خارج کرده، بنهها را جدا میکنند و در محل جدید می کارند.
زمان کاشت: بهطور معمول گیاهان پیازی پاییز گل را در اوایل تابستان میکارند.
نکته: به علت غیر همزمانی زمان گلدهی و رسیدن بذر، تکثیر از طریق بذر به سختی انجام میشود و برای رفع خفتگی بذرها به یک دوره سرما و تاریکی نیاز است.
کاربرد در فضای سبز: بنههای این گیاه به سهولت میان چمنها مقاومت میکنند. در این حالت حدود ۳ سال میتوان بدون مراقبت ویژه آنها را رها کرد و چمن به عنوان مالچ از بنهها محافظت خواهد کرد. بنابراین کاشت در کناره باغچهها و یا چمنها بهصورت جمعی مناسب است. در این صورت در زمانیکه برگها یا گلها جوانه زده و از سطح چمن بیرون میآید از چیدن چمن خوداری شود و یا بسیار با دقت عمل کرد.
شکل ۳- روند زایشی و رویشی گلحسرت زیبا
خواص گلحسرت:
از بنه گیاه به مقدار محدود در استعمال داخلی به عنوان بادشکن، مسهل، برای معالجه نقرس و روماتیسم و در موارد بیماریهای کبد و طحال و در استعمال خارجی از ضماد آن برای کاهش التهاب و درد استفاده میشود. در کتب طب سنتی گفته میشود که بنه گلحسرت سه نوع است:
- نوع اول رنگ پوست خارجی بنه و همچنین رنگ مغز بنه گیاه هر دو سفید است و طعم آن شیرین است.
- نوع دوم رنگ پوست خارجی بنه گیاه و همچنین رنگ مغز آن زرد تیره یا سرخ است.
- در نوع سوم رنگ پوست خارجی بنه و رنگ مغز آن هر دو سیاه و طعم آن تلخ است.
از نظر استعمال داخلی فقط نوع اول یعنی نوع سفید توصیه میشود و دو نوع دیگر را به هیچوجه برای استعمال داخلی توصیه نمینمایند. زیرا دارای اثرات سمی مهلکی میباشد و فقط در موارد بیماری ها در استعمال خارجی اجازه استفاده از آن ها داده میشود. در مورد نوع سوم به خصوص حتی برای استعمال خارجی نیز تجویز نمینمایند چون سمی بودن آن به قدری است که از راه خراشهای احتمالی پوست نیز اگر وارد شود ممکن است مهلک باشد. تمامی گیاه سرشار از کلشیسین است که این ماده یک آلکالوئید سمی است. دانهها محتوی مقدار زیادی از لیپیدها، تاننها و قند هستند. این ماده در درمان آرتریتهای مزمن و رماتیسم عضلانی یا مفصلی استفاده میشود. در گذشته از مشتقات کلشیسین نظیر دمکلسین برای درمان بیماری لوسمی استفاده میشده است .بررسی های پزشکی نشان داده است که کولشیسین در تغییر ساختمان سلولی و حتی تغییر و تاثیر در وضع کورموزومها اثر دارد.