باغ گیاهشناسی ملی ایران تنوع قابل توجهی از گونه های ایران را داراست. از گونه های باارزش و بااهمیت کاشته شده در کلکسیون دارویی دو گونه Tanacetum balsamita (شاه اسپرم) و Tanacetum parthenium (مخلصه) هستند که معرفی و کاربردهای آنها توضیح داده می شود.
شاهاسپرم Tanacetum balsamita (Asteraceae)
گیاهی علفی چندساله و ریزومدار است و ۳۵-۸۰ سانتیمتر ارتفاع دارد (شکل ۱). یکی از گیاهان دارویی خوشبو با گلهایی به رنگ سفید است. این گیاه بومی ایران و در آذربایجان حضور دارد. دارای منشا مدیترانهای است. دارای پراکنش گستردهای در جهان، از اروپا تا جنوب غربی آسیا است، به طور کلی در اکثر نقاط دنیا بومی میباشد. با توجه به بررسی منابع انجام شده این گیاه در ترکیه، رومانی، لهستان، آلمان، ایتالیا، اسپانیا و انگلیس تحت کشت بوده و در باغ های گیاهشناسی اکثر کشورهای اروپائی وجود دارد. در قاره آمریکا، درکشور برزیل به صورت طولانی مدت استفاده درمانی داشته است. فصل گلدهی شاه اسپرم در ماههای مرداد تا شهریوراست.
روش تکثیر
تکثیر آن از طریق تقسیم بوته در بهار یا قلمه ریشه و ریزوم اوایل پاییز میباشد. تکثیر از طریق بذر به دلیل اینکه در بیشتر مناطق مانند ایتالیا و انگلیس بذر تولید نمیکند، معمول نمیباشد. البته لازم بذکر است در باغ گیاهشناسی بهترین روش تکثیر، تقسیم بوته در فروردین و اوایل اردیبهشت قبل از گرم شدن هوا میباشد. طبق بررسی انجام شده بذرها دارای قوه نامیه پایینی هستند به همین دلیل روش تکثیر از طریق بذر روش متداولی در باغ گیاهشناسی نمیباشد. در سال ۱۳۷۵ به صورت گیاه زنده از منطقه خوی در آذربایجان غربی جمعآوری و در باغ گیاهان دارویی و صنعتی کاشته شده و بخوبی مستقر شده است.
خواص دارویی
شاه اسپرم در طب سنتی ایران پیشینه چند صدساله دارد و در سالهای طولانی به عنوان طعم دهنده غذا، مقوی قلب و ضدنفخ در طب سنتی ایران استفاده میشود. البته در منطقه آذربایجان بهصورت عرق برای درمان دلدرد و دلپیچه، مقوی قلب و همچنین برای خوشبو و خوشمزه کردن چای، دوغ و آبدوغ خیار به کار میرود. قسمت مورد استفاده این گیاه بخشهای اندام هوایی میباشد. اسانس این گیاه مایعی بیرنگ تا زرد روشن میباشد که به طریق تقطیر با آب یا بخار آب از اندامهای هوایی بدست میآید وبه عنوان مهمترین ماده مؤثره این گیاه می باشد.
شکل ۱- Tanacetum balsamita
مخلصه Tanacetum parthenium (Asteraceae )
گیاهی چندساله علفی بومی ایران، اروپا تا جنوب شرق آسیا است. سرعت رشد این گیاه در جنوب شرق اروپا تا آسیا متوسط است. در ایران در ارتفاعات استان لرستان و چهارمحال بختیاری، کهکیلویه و بویر احمد، کرج، خراسان، اصفهان، آذربایجان، همدان، زنجان و اطراف غرب تهران پراکنش دارد. عموما در نواحی صخرهای در سایه سنگها رشد میکند. دارای گلهای سفید با ساقه های برافراشته به ارتفاع ۳۰-۸۰ سانتیمتر است و گیاهی به شدت معطر و آروماتیک است. زمان گلدهی آن اردیبهشت و خرداد میباشد. بهترین زمان برای جمعآوری بذر اوایل تابستان است.
خواص دارویی
مهمترین ترکیبات موجود در آن سزکویی ترپن لاکتونها میباشد که اصلی ترین آنها پارتنولید است. براساس برخی از مطالعات پارتنولید موجود در این گیاه دارای اثرات ضد میگرنی و ضد سرطانی است. در کشور دانمارک از آن برای درمان صرع استفاده میشود. در طب سنتی ایران نیز بعنوان ضد درد و مسکن کاربرد دارد، از دیگر خواص آن دفع سموم است. علت نامگذاری این گیاه به مخلصه این است که بعد از مصرف آن رهایی از سم افعی و سموم هوا است. قسمت مورد استفاده این گیاه بخشهای علفی و سرشاخههای گلدار میباشد که عمدتا در فصل تابستان جمع آوری میشود.
روش تکثیر
تکثیر آن از طریق بذر و تقسیم بوته میباشد. با توجه به اینکه این گیاه چندساله است، اگر بذرها روی زمین بریزند، در بهار آینده سبز میشوند، البته بهترین زمان کاشت در گلخانه در گلدان در اسفند ماه میباشد. در فروردینماه بذرها جوانه زده و در اردیبهشتماه میتوان گیاهچههای سبز شده را به خاک منتقل و کشت کرد. بهترین زمان تکثیر از طریق تقسیم بوته فروردین و اردیبهشت قبل از گرم شدن هوا است. این گیاه در سال ۱۳۷۵ در باغ گیاهان دارویی و گیاهان صنعتی باغ گیاهشناسی ملی ایران کاشته شده و بخوبی مستقر شدهاست (شکل ۲و ۳).
شکل ۲- تصویر گل در Tanacetum parthenium
شکل ۳- Tanacetum parthenium در حالت گلدهی